کاشت ، داشت و برداشت مرکبات

کاشت ، داشت و برداشت مرکبات

مقدمه:

مرکبات یکی از مهمترین میوه های گرمسیری  و  نیمه گرمسیری جهان است . کشور ایران با تولید تقریبی چهار  میلیون تن مرکبات با سطح تقریبی 260 هزار هکتار و متوسط عملکرد 18 تن در هکتار جزو 7 کشور عمده تولید کننده این محصول در دنیا می باشد.

 گیاهشناسی مرکبات:

گونه های تجاری مرکبات با نام علمیcitrusازخانواده روتاسه Rutacaeعموما  درخت یا درختچه ای همیشه سبز (به جزء نارنج سه برگ یا پونسیروس) شامل ارقامی چون پرتقال، نارنگی، لایم، نارنج، گریپ فروت و ... می باشد. 

شرایط محیطی مورد نیاز مرکبات:

خلاصه : مرکبات در شرایط گرمسیر (همانند مناطق مرکزی و جنوب ایران) و نیمه گرمسیری (شمال ایران) قابلیت رشد داشته که در این مناطق شروع رشد این گیاه (در بهار) 5-12 درجه سانتیگراد و مناسبترین دما برای حداکثر رشد 25 تا 28 درجه سانتیگراد می باشد. خاکهای سبک شنی رسی با5phتا7عموما برای توسعه کشت مرکبات مناسب می باشند. با توجه به موارد ذکر شده در شمال ایران خطر سرما و بالا بودن سطح آب زیرزمینی و در جنوب مشکل گرما، شوری و کم آبی وجود داشته که در توسعه کشت و احداث باغات مرکبات باید مورد توجه قرار داد.

  عوامل محیطی:     

واکنش درختان میوه به عوامل محیطی ، به دلیل چند ساله بودن و نحوه رشد و باروری آنها ، تا حدودی با سایر گیاهان متفاوت است . از آنجا که درختان مرکبات ، پس از بالغ شدن ، حجم زیادی پیدا می‌کنند و باید با فواصل به نسبت زیادی از یکدیگر کشت شوند ، تغییر  دادن عوامل تشکیل‌ دهنده محیط رشد و  مناسب کردن آنها برای گیاهان کاشته اغلب اگر ناممکن نباشد ، بسیار دشوار است . در نتیجه ، باید کوشش شود تا محیط کشت این گیاهان از ابتدا مناسب باشد مهم‌ترین عوامل محیطی ، که نحوه رشد و میزان محصول یک درخت را تعیین می‌کند عبارتند از :  

  الف – دما

همانند سایر گیاهان ، درختان مرکبات برای رشد و تولید محصول نیازمند یک دامنه گرمایی و ی  ک دمای مناسب ویژه خود هستند . افزون بر این ، دما در زندگی درختان مرکبات اثرهای ویژه دیگری نیز دارد . از آن جمله ، درختان باید در طول زمستان به تعداد ساعت‌های معین ، دمایی بیشتر از 12 درجه سانتی‌گراد دریافت کنند تا از حالت استراحت بیرون آمده آغاز به رشد کنند . این امر ، یکی از مهم‌ترین عوامل محدود کننده مناطق کشت درختان مرکبات می‌باشد ،‌ بدین معنی که : اگر سرمای لازم تأمین نگردد در بیشتر موارد جوانه‌های گل در بهار نمی‌شکفند و محصولی به دست نخواهد آمد .

بااین وجودمرکبات درختانی حساس به دمای زیرصفردرجه ویخبندان هستنداثر بسیار مهم دیگر دما بر درختان سرمازدگی بهاره است . بسیاری از نقاط دنیا ، با وجود برخورداری از دامنه دمایی و میزان سرمای مناسب برای کشت درختان ، به دلیل داشتن سرمای دیررس بهاره که به طور معمول پس از شکوفایی جوانه‌ها بروز می‌کند و موجب سرمازدگی گل‌ها و گاهی میوه‌ها می‌شود ، برای مرکبات مناسب نیستند . از دیگر عوامل دمایی که مؤثرند می توان از نوسان دمایی یا تفاوت زیاد دمای شب و روز (که رشد درختان را مختل می‌سازد) و تگرگ (که به برگ‌ و میوه‌ها آسیب وارد می‌آورد ) نام برد گیاهانی که با مقادیر بهینه و متعادل عناصر غذایی رشد می کنند می توانند دماهای پایین را بهتر تحمل کنند و آسیب های ناشی از سرما در آنها خیلی سریع بهبود می یابد یک گیاه سالم نقطه یخبندان پایین تری دارد دمای بهینه برای رشد مرکبات 30-20 درجه سانتی گراد است. در مرکبات یخبندان های ملایم موجب آبگزشدن برگها یاپیچیدگی موقت برگ میشود.درمواردی که یخبندان شدیدنباشدکه موجب مرگ کامل برگ هاشود،ممکن است لکه های بافت مرده کوچکی درپهنک برگ ظاهرشود.این نواحی بافت مرده اغلب مورد حمله بیماری آنتراکنوز قرارمی گیرند.چنانچه دماپایین تر یا دوره یخبندان طولانی تر باشد نشانه پیش رونده آسیب سرما ازجمله ریزش برگ ها ،مرگ سرشاخه هاوحتی مرگ تنه درخت ممکن است روی دهد.هرگاه به فاصله کمی بعدازیخبندان برگ خزان کنند،شاخه ای که برگ هایش ریخته است ازبین نمی رودوبرگ های نورسته جدید روی شاخه که چوب آن ازبین نرفته است می روید.پوست شاخه های بی برگ وسرشاخه های کوچک بدون برگ دراثرسرماترک می خوردسرمای صفردرجه سانتی گرادبه برگ های مرکبات صدمه می زند،هنگامی که دما هوابیش از4ساعت پایین تراز2درجه سانتی گرادزیرصفر باشدمیوه دچارخسارت سرمازدگی می شود .در دمای 8-  و 9- درجه شاخه ها خشک و افت دما درمحدوده 10-تا12-درجه سانتی گرادبمدت 12ساعت درباغ مرکبات موجب صدمه شدید به تنه وشاخه شده ودرصورت تداوم موجب نابودی درخت می شود.

اما چنانکه ذکر گردید نارنج سه‌برگ می‌تواند ۱۷- درجه سانتی‌گراد را تحمل کند و موجب افزایش مقاومت درختان پیوند شده بر روی این پایه گردد. حساسیت مرکبات در مقابل سرما متغیر بوده، بالنگ حساس‌ترین آنها می‌باشد. مقاومت لیمو و گریپ فروت بیشتر از بالنگ می‌باشد و مقاوم‌ترین مرکبات در برابر سرما پرتقال و نارنگی بشمار می‌آیند که در برخی مواقع ۱۱- درجه سانتی‌گراد را تحمل می‌کنند. گرماهای بیش از حد به میوه‌ها آسیب وارد کرده وبعضاً به دلیل خشکی زیادباعث ایجاد ترک میوه درشهریورماه باشروع باران پاییزه موجب ریزش آنها می‌شود .

  علایم سرمازدگی ویخبندان درمرکبات

1-آسیب یخ زدگی خیلی ملایم بروی برگ مرکبات(برگ ها روی درخت باقی مانده،بطوریکه لکه های بافت مرده برروی آنها ایجاد ودچارپیچیدگی برگ می شود)                                                                                                         

2-خسارت یخ زدگی ملایم در برگ مرکبات(برگ ها برروی درخت باقی مانده،بطوریکه لکه های بافت مرده ناحیه وسیع تری ازبرگ را دربرمی گیرد)

3-خسارت نیمه شدید یخ زدگی (ریزش پهنک برگ به طوری که دمبرگ ها به ساقه متصل باقی می مانند)

4-خسارت شدیدیخبندان(برگ هاپیچ خورده وبه رنگ برنزی مایل به قهوه ای درآمده وازبین رفته ومتصل به ساقه باقی می مانند،خسارت شدیدی به تنه ودیگر قسمت های چوبی گیاه وارد می شودوباعث مرگ کامل درخت می شود.

5-خسارت شدیدیخبندان برروی تنه(ترک برداشتن طولی وبرگشتن پوست قسمت های چوبی براثرازبین رفت لایه کامبیون)

6-خسارت سرمازدگی ویخبندان برروی برگ های نابالغ باعث سوختگی وپیچ خوردن سرشاخه میشود.

وجودلکه های بافت مرده  برروی برگ ویاحتی ریزش برگ بلافاصله بعدازیخبندان بیانگر این است که درخت مجددا رشد خود را ازسرمی گیرد.در مواردی که 90درصدبرگ های درخت دچارریزش شونداما به ساقه آسیبی وارد نشده باشد،درخت درصددظهور جوانه های جدیدبرآمده وتولید گل های فراوان میکند،بااین وجوددرصدتشکیل میوه بسیارکم تاصفر خواهد بود(به علت ازدست رفتن تعدادقابل توجهی از برگ های درخت براثریخبندان)اگرریزش برگ 30درصدیاکمتر باشد،احتمال تشکیل میوه به طور نرمال انتظار میرود.

درخسارت ناشی ازیخبندان های ملایم برگ ها ظاهری پژمرده وآویزان به خود می گیرندکه بعدازمدتی ظاهرطبیعی خودرابدست می آورند(تنش قابل برگشت).امادرخسارت ناشی ازیخبندان شدید،برگها همچنان به ساقه متصل هستند خشک وشکننده شده وبعدازمدتی شروع به ریزش می کنند(تنش غیرقابل برگشت)  

 ب - نور

آزمایش‌های مختلف ثابت کرده که به غیر از توت‌فرنگی ، سایر میوه‌ها برای گل انگیزی به طول روز (نور گاه) حساس نیستند و تنها اثر این عامل روی آنها کمتر و یا بیشتر کردن دوره فتوسنتز در هر روز می‌باشد . بر خلاف طول روز ، شدت نور در رشد و باروری درختان بسیار مؤثر است . تغییر دادن شدت نور در سطح باغ کاری غیر عملی است و تنها راه نور رسانی کافی به درون درخت ، دادن شکل و تراکم مناسب به شاخساره آن است . از اثرهای بسیار مهم نور در درختان میوه ، ایجاد رنگ در میوه‌هاست .

برای مثال در میوه‌های پرتقال خونی ، اگر شدت نور (بویژه در دو – سه ماه آخر فصل رشد) کافی نباشد تولید رنگ سرخ دچار اختلال می‌گردد و به این دلیل پیشنهاد شده است که در مناطقی که پاییزی ابری یا مه آلود دارد ، به جای پرتقال خونی ، از نوع نارنجی آن  کشت گردد .

پ - موقعیت محل

مجموعه عوامل عرض جغرافیایی ، ارتفاع از سطح دریا ، و مقدار شیب زمین ، موقعیت محل را تشکیل می دهند . اثر این عوامل ، در درجه اول روی مقدار دمای محیط و در درجه دوم روی شدت نور است . بدین ترتیب که هرچه عرض جغرافیایی بیشتر باشد چون نور خورشید با زاویه کمتری به سطح زمین می‌تابد ، میزان دمای محیط و شدت نوری که در دسترس گیاهان قرار می‌گیرد کمتر می‌شود . زیاد شدن ارتفاع از سطح دریا نیز باعث کاهش دمای محیط می‌گردد و در نتیجه گاهی مناطق شمالی تر ولی کم ارتفاع‌تر ( مانند خوزستان ) از مناطق جنوبی‌تر ولی مرتفعتر (مانند فارس) گرمترند . شیب زمین بر حسب جهت آن می‌تواند بر دما اثر مثبت و یا منفی داشته باشد . در نیمکره شمالی ، ‌شیب‌‌های رو به جنوب حداکثر مقدار نور خورشید را دریافت می‌دارند. 

اینگونه زمین‌ها در بهار زودتر گرم می‌شوند ، در تابستان گرمتر و خشکترند ، و در پاییز دیرتر سرد می‌گردند . بنابراین در مناطق سردسیر ، خطر سرمازدگی زمستانه این زمین‌ها کمتر ولی از نظر سرمازدگی بهاره ( سرمازدگی گل‌ها ) بیشتر است و در جمع ، فصل رشد طولانی تر در اختیار گیاه قرار می‌گیرد . مثال بارز این نوع زمین‌ها ، زمین‌های واقع در شیب‌های رو به جنوب دامنه البرز در کنار دریای مازندران است که از سایر نقاط آن منطقه برای کشت مرکبات مناسبتر است .

شیب‌های رو به شمال ، درست بر عکس شیب‌های رو به جنوب عمل می کنند و در مناطق گرمتر ( مانند استهبان و نیریز فارس ) برای کشت درختان خزان‌دار می تواند مفید افتد . ( مانند نارنج سه برگچه ای ) شیب‌های رو به شرق و یا غرب ، حد واسط دو نوع دیگر هستند .

در نقاطی که احتمال بروز سرمای دیررس بهاره زیاد است ، باید کوشش شود تا حد امکان باغ‌های میوه در زمین‌های شیب‌‌دار احداث گردند . دلیل این امر سنگین‌تر بودن هوای سرد نسبت به هوای گرم است که روی سطح شیب‌دار می‌لغزد و در نقاط گود و کفه‌ها جمع می‌گردد و به گیاهان موجود در آنها آسیب‌ می‌زند . نمونه بارز این شکل در جهرم در مورد مرکبات و در نیریز در مورد بادام دیده می‌شود که سرما ، به دفعات ، درختانی را که در کفه بوده‌اند از بین برده در حالی که به درختان مجاور آسیب وارد نشده است .

ت - خاک

 بیشتر درختان مرکبات به بافت خاک حساسیت زیادی نشان می‌دهند و اگر خاک دارای ژرفا (عمق) و زهکشی کافی بوده و از pH مناسبی نیز برخوردار باشد به خوبی در آن رشد کرده محصول کافی می‌دهند . البته لازم به تذکر است که خاک‌های سبکتر بطور معمول از خاکهای سنگین‌تر ، کم رطوبت‌تر بوده و به همین دلیل در بهار زودتر گرم و در پاییز دیرتر سرد می‌شوند و چون از تهویه بهتری نیز برخوردارند ، در صورت وجود آب و مواد غذایی کافی ، درختان میوه ، در آنها بیشتر رشد می‌نمایند .

در بررسی خاک ، به منظور احداث باغ ، نکاتی که از اولویت برخوردار هستند :

سنگینی خاک 

ژرفای خاک،

میزان رطوبت 

 ژرفای سطح آب زیرزمینی

میزان نمک‌های محلول (شوری) خاک است.

کمبود مواد معدنی و آلی ، و تا حدودی هم نامناسبی خاک ، را می‌توان با افزودن مواد مورد نیاز به خاک ، جبران کرد . در صورتی که ژرفای خاک کم باشد ، می توان چنانکه در جهرم مرسوم است گودالهایی با ابعاد ، به نسبت بزرگ ( حدود 2 متر ) حفر و آنرا با خاک مرغوب پر کرد و درخت را در آن کاشت . البته این کار ، گران تمام می شود و فقط برای فرآورده‌هایی مانند مرکبات که بازده بیشتری دارند مقرون به صرفه است . سطح آب زیرزمینی را می توان با زهکشی و میزان نمک را با شستشوی خاک کاهش داد که هر دو عملیاتی گران هستند و تنها در صورت اجبار ، به احداث باغ در زمینی با این ویژگی‌ها اقدام می‌کنند . 

بهترین خاک برای پرورش مرکبات خاکهای شنی لومی می باشد.روی هم رفته خاکهای سبک با حاصلخیزی کم به خاکهای سنگین با حاصلخیزی زیاد ارجح است.در مناطق با بافت سبک ، اصلاح خاک با افزودن مواد آلی صورت گیرد. در مناطق با بافت سنگین وپر باران ، اصلاح خاک با استفاده از ماسه و کاشت نهال در ارتفاع 50-40سانتیمتری از سطح زمین (بعد از نشست خاک) و ایجاد زهکش مناسب جهت خروج آبهای اضافی صورت گیرد.

در مناطق کوهپایه ای، به منظور جلوگیری از فرسایش خاک،جمع آوری ،هدایت وحفظ آب، تراس بندی و سپس کاشت نهال انجام شود.

ث - آب 

بر اساس یک قاعده کلی هر گاه منطقه‌ای دارای بیش از 700 میلی‌متر باران سالیانه ، با پراکندگی یکنواخت ، باشد برای پرورش درختان به صورت دیم مناسب است . در نقاطی که باران سالیانه 700-500 میلی‌متر بارندگی داشته باشند نیاز به آبیاری مرتب در سراسر فصل رشد دارند . بیشتر نقاط ایران به جز کرانه‌های دریای خزر در گروه سوم قرار دارند و در آنها تنها گیاهان بسیار مقاوم در برابر کم‌آبی (از قبیل انگور، بادام،‌ پسته و انجیر) را می‌توان به صورت دیم پرورش داد و مرکبات نیاز به آبیاری مرتب دارند . به دلیل کمبود آب ، اغلب تهیه آن احتیاج به سرمایه به نسبت زیادی دارد که باید پیش از شروع به احداث باغ در نظر گرفته و تأمین شود . علاوه بر مقدار و قیمت آب ، کیفیت آن نیز اهمیت زیادی دارد زیرا آبیاری مداوم یک خاک خوب با آب سنگین و یا شور ، به تدریج ، زمین را شور و نامناسب می‌سازد .

نواحی مرکبات خیز ایران:

الف- سواحل دریای خزر:

از آستارا تا گرگان ارقام مختلفی از مرکبات کشت می شود . محدودیتهای اقلیمی (سرما  و  خشکی) موجب گردیده تا بیشتر تراکم باغهای مرکبات در نواحی چابکسر تا بهشهر متمرکز باشند.
ب- ناحیه مرکزی:
این ناحیه شامل شهر هایی مرکزی ایران همچون فارس،  کرمان ، جیرفت  بم و  غیره بوده که بیشتر دارای روز های آفتابی به همراه رطوبت نسبی پایین است. بارندگی این نواحی پایین بوده، لذا در تابستان نیاز به چندین نوبت آبیاری بوده تا گیاه عملکرد و کیفیت محصول مناسبی داشته باشد.
ج- نواحی ساحلی جنوب (بندرعباس و سواحل دریای عمان):
این نواحی عاری از  یخبندان ، با رطوبت نسبی بالا  و  گرمای زیاد در  تابستان می باشد . در  این ناحیه لایم از  کیفیت  خوبی برخوردار است.  

برای  حفظ  رطوبت خاک و افزایش  ظرفیت  نگهداشت  آب در خاک لازم  است  از کود های حیوانی پوسیده و  مواد آلی مناسب استفاده شود.

برای جلو گیری از تبخیر از سطح خاک بهتر است از مالچ های طبیعی  ( علف های بریده شده و کاه و کلش و .... ) و مصنوعی استفاده شود.

تهیه نهال

پس از اینکه با توجه به شرایط محیطی منطقه و عوامل اقتصادی ، نوع و رقم میوه گزینش شد ، باید به تهیه نهال اقدام کرد . بیشتر درختان مرکبات از طریق پیوند و تعدادی نیز از راه  بذر تکثیرمی‌شود . روش تولید نهال هرچه که باشد ، کیفیت نهال بالاترین اهمیت را در رشد آن و باروری درخت دارد .

 باغدار باید کوشش کند که بهترین نهال ممکن را ازلحاظ کیفیت واندازه  تهیه کند(شکل1)

دراین صورت جهت تهیه نهال مرکبات نکات زیررعایت شود:

(شکل1)

الف)تلاش شودنهال مرکبات بصورت گلدانی تهیه شود ازآنجایی که مرکبات خزان کننده نبوده ودائما سبزاست ضمناکاشت نهال درفصل پاییزوبهارمناسب می باشد بنابراین دراین زمان تهیه نهال بصورت ریشه ای با تلفات  بیشتری همراه خواهدبود.                           

ب)سعی شودازنهالستان های مجوزدارکه دارای شناسه  ازموسسه تحقیقات ثبت  وگواهی ثبت ونهال کرج بوده نهال تهیه شود که دراین شناسه کلیه مشخصات نهال ذکرشده است درهرزمانی نهال خریداری شده بامشخصات شناسه یابرچسب آن مغایرت داشته باشدباغدارمیتواند ازنهالستان ادعای خسارت نماید وهمچنین دارای گواهی بهداشت ازباشد.

ج)بایدسعی شوداندام هوایی نهال متناسب با اندازه گلدان آن باشد بطور مثال برای نهال یک ساله ارتفاع 80تا120سانتی متری باگلدان 25*35مناسب است.

د)دقت شود نهال های خریداری شده عاری ازهرگونه آفات وبیماری وکمبودعناصرغذایی باشد.

و)برای تهیه نهال مرکبات،ازآنجایی ازپایه های مختلفی که هرکدام ازآنها خصوصیات وویژگی های متفاوتی دارنددقت شود که متناسب باشرایط آب وهوایی وخصوصیات فیزیکی وشیمیایی خاک باغ باشد.

ازدیاد مرکبات:
در بیشتر مناطق مرکبات خیز کشور درخت مرکبات بوسیله پیوند جوانه از  واریته های مورد نظر ( همچون تامسون،خونی،لیمو،نارنگی،بالنگ،کامکوآت و....) بر پایه بذری انتخاب شده (همانند نارنج، سیترنج،پونسیروس، سیتروملو، ...) تکثیر می شود. تکثیر نهال مرکبات شامل مراحل زیر می باشد.

 پایه های مورد استفاده برای مرکبات  

در گذشته تولید درختان مرکبات از نوع بذری بوده که امروزه این روش منسوخ شده است و در تمام مناطق مرکبات خیز جهان از پوند ارقام تجاری روی پایه های مناسب استفاده می شود . معایب تولید بذری : طولانی شدن دوره نونهالی و باردهی دیر هنگام ، تولید نهال های پر خار ، تفاوت کیفیت نهال تولید شده با درخت مادری به دلیل پدیده تفرق صفات ، عدم مقاومت در برابر بیماریها و .... در ازدیاد از طریق پیوند انتخاب پایه مناسب از اهمیت بالایی برخوردار است که این انتخاب با توجه به شرایط محیطی و خاک منطقه انجام می شود به عنوان مثال ، عموما در خاکهای قلیایی از نارنج و در خاک های اسیدی تر و مناطق خنک تر از پونسیروس به عنوان پایه استفاده می شود . همچنین با توجه به اینکهمصرف میوه تازه خوری است یا بصورت فراوری شده نوع پایه متفاوت خواهد بود چرا که برخی از پایه ها از نظر میزان محصول عملکرد بالایی داشته اما کیفیت میوه پایین خواهد بود و مناسب مصارف تازه خوری نیستند.

نارنج  (c.aurantium)

ارقام پیوند شده روی پایه نارنج دارای قدرت رشدی متوسط و سیستم ریشه وسیع و عمیق بوده و نسبت به شوری خاک ، سرما و زهکشی ضعیف و بیماری گموز مقاوم هستند . میوه ها دارای طعم و کیفیت بالایی بوده و مناسب مصارف تازه خوری می باشند .پایه نارنج در برابر تریستزا و نماتد مرکبات حساس است.

(شکل2)

پونسیروس (Poncirus trifoliate):

پونسیروس یا نارنج سه برگ دارای عملکرد بالایی است و به عنوان پایه پا کوتاه کننده نیز مورد استفاده قرار می گیرد این گونه تنها گونه خزان کننده مرکبات می باشد و برخلاف نارنج که ریشه عمیقی تولید می کند دارای ریشه های نسبتا سطحی است بنابر این در خاک های سبک و شنی خیلی زود دچار تنش خشکی می شود . از مزایای این پایه این است که به تریستزا و نماتد مرکبات مقاوم است بنابراین اگر این عامل استفاده از نارنج رابه عنوان پایه محدود کند بجای آن می توان از پایه پونسیروس استفاده کرد .پونسیروس می تواند شرایط مرطوب و سرد را تحمل کند اگر چه زهکشی نامناسب میتواند باعث مرگ ناگهانی درخت شود. این پایه در خاکهای رسی لومی حاصلخیز به خوبی رشد می کند ، به شوری خاک حساس است و دچار کلروز بین برگی می شود .عموما پونسیروس برای پرتقال ها پایه بسیار عالی است همچنین برای گریپ فروت،بیشتر نارنگی ها و لیموها بجز لیمو اوریکا ضمنا درختان حاصل از این پایه برای کشت متراکم مناسب هستند و می توان حداکثر استفاده را از فضای باغ برد.

(شکل3)

سیترنج(citrange) :

ترویر سیترنج و کاریزا سیترنج هیبرید واشنگتن ناول و پونسیروی تریفولیاتا هستند . تحقیقات اولیه در این مورد از دپارتمان کشاورزی آمریکا برای دستیابی به رقم مقاوم به سرما آغاز شد و بعدها به عنوان یک پایه مناسب برای مرکبات معرفی شد . استفاده تجاری از این پایه در سال 1960در استرالیا آغاز شد و هم اکنون به عنوان پایه برای تمامی ارقام جز لیمو اوریکا استفاده می شود . در خاکهای قلیایی با مقادیر زیاد کلسیم مقاوم است اما در برابر شوری مقاومت زیادی ندارد . نهال های پیوندی روی این پایه به دفعات دچار کمبود ریز مغذی ها ( روی ، آهن و منگنز ) می شوند . بویژه در جریان شستشوی باران های بهاره مقاومت سرمایی این پایه در حد متوسط است ، هر دو پایه کاریزا و ترویر برای خاک های سنگین و رسی چندان مناسب نیستند و احتمال مرگ ناگهانی در زهکشی نا مناسب وجود دارد . سیترنج ها در برابر ویروس تریستزا و پوسیدگی ریشه فیتوفترا مقاوم هستند اما مقاومتشان کمتر از پونسیروس است ، هر دو پایه به ویروئید پا کوتاهی حساس هستند ، نهال های جوان پیوندی روی این پایه قوی هستند واز همان سال های اولیه کاشت محصول خوب با کیفیت بالا تولید می کنند درخت حاصله پر بار بوده و آب میوه از کیفیت بالایی برخوردار است درختان بالای 20 سال به تدریج تمایل به تولید میوه های کوچکتر دارند. رقم سیترنج پایه های همسان ، قوی و با رشد عمودی خوب تولید می کند که مدیریت آن در نهالستان آسان است . رشد نهال ها سریع تر از پونسیروس و کند تر از رافلمون است .

(شکل4)

سیتروملو(citrumelo) 

سیتروملو هیبریدی از گریپ فروت و پونسیروس تریفولیاتا می باشد در سال 1907 در فلوریدا تولید و بعدها به سرعت در میان عموم گسترش یافت . این پایه به سطوح بالای کلراید خاک و زهکشی نامناسب حساس است اما مقاومت آن به شوری بیش از سایر دو رگ های پونسیروس از جمله ترویر و کاریزا سیترنج می باشد . سیتروملو به خاکهای قلیایی حساس است و در خاکهای آهکی با کلسیم بالا دچار کلروز می شود . در خاکهایی که درصد رسشان بیش از 25% تا 30% است ممکن است رشد ریشه محدود شود .مقاومت این پایه به خشکی متوسط و به سردی بالاست . سیتروملو به فیتوفترا ، نماتد مرکبات و تریستزا مقاوم اما به اگزوکورتیس حساس است باید دقت کرد پیوندک مورد استفاده برای این پایه از درخت مادری سالم تهیه شود تا عاری از عامل اگزوگورتیس باشد .نهال های پزرورش یافته روی این پایه قوی و بزرگ و باردهی آن ها بر حسب رقم متوسط تا زیاد است ، پوست میوه نازک بوده و ماندگاری آن روی درخت بالاست همچنین این رقم در خاکهای شنی سیستم ریشه متراکم داشته و به ترکیدگی میوه نیز مقاوم است.

(شکل5)

1-تولید پایه:
اولین گام در تولید پایه، انتخاب درخت مادری برای تولید بذر است که باید خصوصیات زیر را داشته باشد:          

   الف- پر محصول و پر بذر باشد.
   ب - عاری از بیماری باشد.

_ در انتخاب نوع  بذر و پایه باید به شرایط اقلیمی و نوع خاک دقت فراروان گردد. ویژگی‌هایی که برای پایه مرکبات در نظر گرفته می‌شود، شامل مقاومت آنها به ویروس‌های مرکبات از جمله ویروس زوال‌فوری یا تریستزا، ویروس کوتوله شدن مرکبات، قارچ‌های مضر خاک بویژه فیتوفترا که موجب بروز عارضه گموز می‌شود و تجانس پایه و پیوندک می‌باشد. عارضه گموز موجب پوسیدگی بافت‌ها در محل پیوند می‌شود. بخصوص رطوبت زیاد خاک، قرار گرفتن محل پیوند در زیر خاک، کمبود دما در اوایل بهار و رطوبت نسبی بالا از عوامل تشدید کننده این بیماری می‌باشند. وجود گموز در میوه موجب پوسیدگی قهوه‌ای و بوی نامطلوب می‌شود.

_ پایه پرتقال که از طریق بذر تکثیر می‌یابد، حساس به خشکی، قیتوفترا و گموز اما مقاوم به سرما، خاک‌های کم‌نمک، تریستزا و اگزوکورتیس می باشد. لیموی خارکی پایه مناسب برای مناطق گرم و مرطوب با خاک‌های شنی بوده و خشکی را تحمل می‌کند. مرکبات پیوند شده بر روی این پایه زودتر بار می‌دهند و عملکرد زیادی دارند. برای پرتقال، گریپ‌فروت و لیمو پایه مناسب بوده اما میوه‌های نارنگی در روی این پایه‌ها پوست کلفت و کم‌آب می‌شوند.

_ نارنج متداول‌ترین پایه برای مرکبات بشمار می‌آید و مقاوم به گموز و اگزوکورتیس بوده اما به تریستزا حساس می‌باشد. 

 _ پایه نارنج سه‌برگ مقاوم به خاک‌های اسیدی، سرما و بیماری تریستزا بوده و از پایه‌های پاکوتاه مرکبات بشمار می‌آید. این پیاه به نماتد خاک نیز مقاومت نشان می‌دهد اما به بیماری اگزوکورتیس حساس می‌باشد. درختان پیوند شده بر روی نارنج سه‌برگ کمی پاکوتاه بوده و زودتر به بار می‌نشینند. نارنگی کلئوپاترا از پایه‌های مقاوم به تریستزا بشمار می‌آید و به خاک‌های آهکی، نمک و سرما مقاوم است. درختان پیوند شده بر روی این پایه تاج وسیع حاصل می‌کنند و دیرتر به محصول می‌روند. میوه‌های تولید شده بر روی این پایه کوچک می باشد.   

 2-  برداشت میوه و استخراج بذر:

عموماً میوه نارنج در اوائل دی، پونسیروس اوائل و سیترنج اواخر آبان ماه از درخت برداشت و به شیوه سنتی با استفاده از کارگر اقدام به برش میوه (از قسمت استوایی میوه و سپس چرخش متضاد دو قسمت برش خورده) و استخراج بذر می گردد.

(شکل6)

3- مراحل  آماده سازی بستر و کاشت بذر

مرحله تهیه و آماده سازی زمین یا بستر کاشت یکی از مراحل مهم در زراعت گیاه  می باشد که انجام صحیح آن و تهیه بستر کاشت مناسب می تواند در بدست آوردن نشاهای سبز، یکنواخت و مطلوب نقش بسیار مهمی ایفا نماید عموماً در بیشتر نواحی مرکبات خیز کشور، کشت بذر در خزانه هوای آزاد بوده.  به همین دلیل زمان کشت بذر در شمال ایران نیمه دوم اسفند تا اوایل فروردین و در جنوب با استثنای ماههای دی، تیر و مرداد در اغلب زمان امکان کشت بذر میسر است.

(شکل7)

بدین صورت که سطح زیرین خاک را که تشکیل شده  ازماسه 6/0  به اندازه 10سانتی متر(بمنظور جلوگیری از ماندابی)است برای سطح میانی آن کوددامی پوسیده وماسه بادی به نسبت 1به1 ترکیب کرده تاموادغذایی لازم جهت رسیدن ریشه نشا به آن فراهم گرددو درمرحله بعد ماسه بادی بدون کوددامی استفاده می کنیم (این سطح  همان سطحی است که بذر روی آن راقرارمیگیرد)چون امکان داردکوددامی پوسیده عامل بیماری های قارچی باشدجهت جلوگیری از ازبین رفتن بذردرحال سبزشدن که بسیارحساس می باشد دراثربیماری های قارچی ازکوددامی استفاده نمی کنیم درمرحله آخر ازیک لایه خاک رس همرا ه با تفاله چای یا خاک برگ به اندازه1تا2سانتی متراستفاده میکنیم(شکل8)

 

(شکل8)

بعدازکشت بذر  خزانه راآبیاری میکنیم در صورت آبیاری منظم به همراه محافظت خزانه از باد و آفتاب شدید، بذور مربوطه طی 30 تا 45 روز پس از کشت سبز می گردند. .(شکل9)

( شکل9)

4-انتقال نهال به خزانه دوم (انتظار یا پیوندی) یا گلدان:

وقتی که بذرها جوانه زدند وسبزشدند می توانیم درصورت آماده بودن گلدان واطمینان از شرایط آب وهوایی مناسب درزمان انتقال به گلدان انتقال دهیم یا اینکه  اجازه میدهیم این نهالها یک سال درخزانه بماندهنگامی که  به مرحله cm35-20رسید قابل انتقال به خزانه دوم یا گلدان (با قطر 25 و ارتفاع 35 تا 40 سانتیمتر به همراه 8 سوراخ در پایین گلدان) می باشد. برای  افزایش اطمینان از یکنواختی رشد نهال­ ها لازم است در زمان انتقال آنها به خزانه انتظار کلیه نشاهایی را که نسبت به سایرین خیلی کوتاهتر و یا خیلی بلندتر هستند، حذف کنیم. همچنین برای به حداقل رساندن خسارت وارده به ریشه­ ها باید ریشه نهال­ها بذری را با استفاده از ابزاری چنگال مانند و با دقت فراوان از خزانه بذری خارج کرد. ترکیب خاکی کیسه های پلاستیکی مخلوطی از خاک معمولی، کود پوسیده دامی یا تفاله چای و ماسه انتخاب شده (هر سه به میزان مساوی با هم مخلوط می گردد) تا نهال، فضاوموادغذایی کافی برای رشد داشته باشند. در هنگام انتقال، نهال­ های مرکبات بذری بهتر است ابتدا توسط چوب یامیخ نشا،سوراخی را با عمق و پهنای مناسب در بستر خزانه انتظار ایجاد کرد و ضمن حذف نشاها با ریشه وطوقه پیچ خورده، سپس نهال های سالم پس از هرس ریشه با قارچ کش اکسی کلرومس ضدعفونی کرده وسپس آنرا به ملایمت و بدون پیچیدگی ریشه درون این حفره جای داد. لازم است در اولین نوبت آبیاری که بلافاصله پس از کشت نشا انجام می­ شود مقدار آب  بیشتری به نهال­ های مرکبات داده شود تا از بروز تنش جابجایی پیشگیری شود(شکل10)

(شکل10)

نکاتی که بعد از انتقال نهال به خزانه دوم و یا گلدان باید رعایت شود عبارتند از:

1_همواره توصیه می ­شود تا نشا ­هایی را که دچار پیچیدگی ریشه یا طوقه شده و تولیدکنندگان اصطلاحا به آنها گردن غازی می­گوینداستفاده نشود. 
2_ در آغاز انتقال نهالهای بذری، آبیاری را باید به منظور جلوگیری از تنشهای رطوبتی بطور مرتب انجام دهیم.
3_ آب اضافی در گلدان یا خزانه دوم نماند و در صورت مشاهده چنین وضعیتی باید زهکش یا خروج آب را افزایش دهیم.
4_ محلول پاشی وسیرک پاشی پای نهال با کودهای ازته (یک هفته درمیان 250 گرم در100 لیتر آب به صورت محلول پاشی،یک هفته بصورت سیرک پای نهال برای هر گلدان)
5_ حذف علفهای هرز و مبارزه با آفات و بیماریها 

6_جهت رفع کمبودموادغذایی(آهن،روی،منگنز،بور و.....) محلول پاشی باکودمیکرو هرماه یک بارانجام شود. 

تکثیر وتولیدنهال

ترکیب دو گیاه مختلف به وسیله پیوند در یک گیاه بطوری که یکی از شاخساره و دیگری ریشه را تشکیل می دهد و می تواند الگوی رشد غیر معمول ایجاد کند و ممکن است با گیاهی که از رشد جداگانه هر کدام از دو عامل ترکیب بوجود آید، متفاوت باشد. برخی از این الگوهای رشد ممکن است که در اثر واکنش های ناسازگاری، وجود ویژگی خاص در یکی از اجزای پیوند و وجود بر هم کنش ویژه ای بین پایه و پیوندک ایجاد شود. این برهمکنش ها ممکن است اندازه، رشد، کیفیت میوه و دیگر صفات مورد نظر در باغبانی را تغییر دهند. اهمیت تأثیر پایه روی کیفیت میوه به پرورش دهنده آن بستگی دارد که میوه برای چه منظوری تولید و فروخته می شود. میوه هایی که برای مصرف تازه خوری تولید می شوند باید علاوه بر اینکه کیفیت داخلی خوبی داشته باشند، ظاهر میوه (اندازه، شکل، رنگ پوست، رنگ درونی، بدون بذر بودن و همچنین دانه بندی مرکبات) نیز از اهمیت فوق العاده ای برخوردار می باشد. برای میوه های فرآوری ، تولید مواد جامد محلول در واحد سطح مهمترین عامل بوده، ضمن آنکه رنگ آب میوه نیز مورد نظر می باشد. پایه ها می توانند روی این عوامل مؤثر باشند. عملکرد، سازگاری و مقاومت به بیماری ها، فاکتورهای کلیدی در انتخاب پایه ها می باشند.

تعریف پیوند

1_پیوند جوانه ای در حال رشد(پیوند بهاره(

2_پیوند جوانه ای پاییزه (در حال خواب)

انواع پیوند

اگر پیوندک دارای چند جوانه باشد آن را پیوند شاخه می نامند و هر گاه دارای یک جوانه باشد پیوند جوانه خوانده می شود .

 پیوند جوانه: 

 عموماً پیوند جوانه مرکبات دو بار در سال، یک بار در اواسط بهار (پیوند بهاره) و بار دیگر در اواخر تابستان (پیوند خواب) به  روش T معکوس برای شمال و یا Tبرای جنوب ایران انجام می گیرد.(شکل11)

 (شکل11)

الف- پیوند شاخه: 1_پیوند تاجی 2_ پیوند جانبی3_ پیوند مجاورتی                                                                                            
ب- پیوند جوانه: 1_ پیوند جوانه پوستی چوبی یا شکمی 2_ پیوند نیمانیم 3_ پیوند وصله ای4_ پیوند جوانه انتهایی                                
خصوصیات پایه  
1_پوست دهی مناسب 2_تک شاخه بودن پایه 3_ ریشه دهی مناسب 4_ ترکیب سازگار با پیوندک 5_ متحمل نسبت به شرایط محیطی و تنش های زنده 

خصوصیات پیوندک   
1_ پیوندک  از شاخه های بار دهنده 2_پیوندک از شاخه های  نیمه  خشبی و  یکساله 3_پایه و پیوندک از یک خانوا ده باشند4_مناسب تر است پیوندک  از قسمت وسط شاخه تهیه شود  5_  میزان  فعالیت پایه و  پیوندک در یک حد باشد تا  به  رشد متعادلی برسند 6_ رشدجوانه مورد نظر در حال رکود باشد7_پیوندک ازنهال مادری که قبلاشناسایی شده وعاری ازهرگونه آفات وبیماری است استفاده شود .   

 نکاتی چند در مورد پیوند

_چاقوی پیوندی مرکبات باید کاملاً تمیز و ضدعفونی و تیز باشد تا برش های صاف امکان پذیر باشد.

_جوانه مرکبات مورد نظر در حال رکود باشد ولی پایه مستقر در خزانه انتظار یا در زمین اصلی در حال رشد باشد.

_تهیه و انتخاب پایه مورد نظر 

_انتخاب پیوندک و تراش بر حسب نوع پیوند

_استقرار پیوندک بر روی پایه آماده شده

_بستن محل پیوند

_استفاده از ترکیبات محافظتی مثل چسب پیوند

اجرای پیوند جوانه ای در مرکبات

    در این روش جوانه به همراه قسمتی از پوست شاخه جدا می گردد که بسیار ساده و قابل اجرا می باشد. برای قطع جوانه ابتدا در فاصله دو سانتی متری از بالای جوانه را نیز با چاقو نشا ن گذاشته و سپس از همان نقطه چاقو را در پوست فرو برده و به آرامی تا محل نشانه زیر جوانه بطور یکنواخت برش می دهیم بطوریکه مقداری از چوب همراه با جوانه قطع شود .شاخک هایی که جهت تهیه پیوندک گرفته می شود درداخل کیسه های کنفی مرطوب گذاشته تارطوبت خودراازدست ندهند (شکل 12)روی پایه حدود 10 الی 20 سانتیمتر از سطح خاک تمیز شود. سپس با چاقوی پیوند زنی از طرف شرق و جنوبی ساقه ، دو شکاف یکی افقی و دیگری عمودی ایجاد کرده و برش به گونه ای باشد که خط برش افقی را به دو قسمت مساوی تقسیم کند، بطوری که پس از خاتمه عمل برش به شکلTمعکوس  درآید. پس از خاتمه عمل برش با نوک چاقوی پیوند زنی پوست، دو شکاف عمودی پایه را که به شکل T  معکوس است با دقت از چوب جدا می کنیم. پیوندک در ابتدای محل برش از پایین در شکاف قرار گرفته و با آرامی تا محل برش افقی جایگذاری و مازاد حذف می گردد. پس از استقرار پیوندک در پایه حتماً بایستی با نوار پلاستیکی و یا از چسب باغبانی برای بستن و محافظت از پیوند استفاده شود.(شکل13)

  نکته  ای که قابل ذکراست،بعضامشاهده می شودکه پیوندزنان پیوندک های گرفته شده را داخل رطوبت میگذارندکه این کارباعث ازبین رفتن  خودشیره پیوندک وعدم گیرایی آن می شود.

(شکل12و13)

*به باغداران توصیه میشود باتوجه به این که تکثیرنهال زمانبرونیازمندسرمایه زیاد است لذا تهیه نهال خوب ازنهالستان های معتبر بصرفه خواهدبود

تحریک جوانه پیوندی

پس از مؤفقیت پیوند و بر اساس زمان پیوند نسبت به تحریک جوانه های پیوندی اقدام می گردد. در این رابطه سه روش پیشنهاد می گردد  

                                                                                                                      

الف :catting :

برش بالای محل پیوند که بر اساس زمان پیوندهای بهاره در ارتفاع 20-10 سانتیمتر بالای محل پیوندبعداراینکه پیوندک به پایه چسبیده یاجوش خورده باشدبه اصطلاح کالوزبسته باشد(شکل 14)که این امرمعمولا20-15روزطول میکشد و در پیوند خواب یا پاییزه حدود10-5 سانتیمتر بالای محل پیوند به صورت مورب با شیب ملایم  که دراسفندماه صورت میگیرد قطع می شودبا قارچکش ضدعفونی ویا با چسب پیوند پوشیده می گردد(شکل15)وضمناً باید توجه داشت که پس از 20-15روز بعدازپیوندزمانی که پیوندک به پایه چسبیده یاکالوز بسته باشد نوارپلاستیکی راباز می کنیم.

(شکل14و15)

 ب: bending: 

این روش یعنی خم کردن پایه درست از محل پیوند مطابق شکل16زمانی که پیوندبه پایه کاملا چسبیده یاکالوزبسته باشد(15تا20روزبعدازپیوند)

(شکل16)

و بعد از رشد کافی جوانه پیوندی نسبت به قطع بالای محل پیوند اقدام می گرددکه اوایل مهرماه بهترین زمان آن است  این بهترین روش برای پیوندبهاره محسوب می شودبلافاصله محل برش خورده با چسب پیوند پوشیده می شود (شکل 17)درضمن باید توجه داشت پس از20-15 روزبعداز پیوند پس از خم کردن نهال نوارپلاستیکی باز شود.(شکل18)

(شکل18و17)

 نکته:همواره توصیه می شودبرای پیوندپاییزه ازروشcattingوبرای پیوندبهاره ازروش bending استفاده شود.

 محاسن روشbending:باتوجه به اینکه درفصل رشدبهاره جریان شیره نباتی به سرعت انجام می گیرد لذاباتوجه به نزدیک شدن شدن فصل یاتابستان روش cattingامکان از دست دادن شیرهنباتی درمحل هرس(برش)درنتیجه آن تلفات خشک شدن زیادپیوند و رشدکم پیوندکمی باشد.

روش bendingضمن اینکه نگرانی های ذکرشده ازبین می رودعمل خم کردن عمل فتوسنتزیاجریان شیره نباتی صورت گرفته وتجمع موادبیشتردرقسمت خم شده نتیجه آن رشد زیادپیوندک نسبت به روشcattingمی باشد. 

ج: girdling: 

برش پوستی بالای محل پیوند به طوری که فقط آوند آبکش قطع تا بعد از رشد کافی جوانه پیوندی نسبت به قطع بالای محل پیوند اقدام می گردد
در این رابطه بر اساس آزمایشات و مشاهدات روش اول  ودوم در سطوح گسترده مناسب تر به نظر می رسد .

کنترل رشد جوانه های نابجا  

 موضوع مهم بعد از پیوند و در طول دوران رشد و نمو و فعالیت پیوند، جلوگیری از رشد و نمو جوانه های دیگر در پایین و بالای محل پیوند روی پایه می باشد . در این رابطه با استفاده از چاقوی تیزیاقیچی نسبت به حذف تمامی آنها اقدام می گردد. بعد از برش این قسمت ها و هر نقطه برش شده دیگر کاربرد چسب پیوند ضروری می باشد (شکل19)

 تشکیل تاج و فرم دهی مناسب معمولاً در مرکبات انشعابات اولیه از ارتفاع حدود 80 سانتی متر وحذف شاخه های جانبی تااین ارتفاع به صورت تک شاخ بوده بدین منظور در این ارتفاع با قطع جوانه انتهایی و تحریک جوانه های جانبی موجبات تشکیل تاج فراهم می گردد. حذف جوانه های دیگری که از محل پیوند رشد می کند نیز ضروری می باشد (شکل20)

(شکا19و20)

مراقبت نهال های پیوندی
به منظور حفظ و مراقبت نهال های پیوند شده از صدمات ناشی از باد و سایر عوامل جوی بستن پیوندی که رشد کرده است با استفاده از 20 سانتی متر پایه در پیوند بهاره و بعد از رشد بیشتر پیوندک از قیم اقدام نمود. در پیوند خواب پس از آنکه جوانه پیوندک شروع به رشد نمود بلافاصله از قیم نسبت به کنترل و هدایت آنها اقدام می نمایند.

برای جلوگیری از حرارت شدید آفتاب در تابستان و در مناطق گرمسیری از آفتاب سوختگی شاخه های جوان از سایه بان استفاده می گردد.

روش‌های کاشت نهال(نقشه باغ)

درختان مرکبات برای رسیدن به حداکثر رشد ، و تولید بیشترین و مرغوبترین محصول ، نیاز به دریافت نور کافی دارند . این امر ایجاب می‌کند که هنگام کاشت ، بین درختان مجاور فاصله بخصوصی ، که برای درختان مختلف متفاوت است و به اندازه آنها در حداکثر رشد بستگی دارد ، رعایت شود.اگر همانطور که در بیشتر باغ‌های سنتی ایران به چشم می‌خورد ، درختان نزدیکتر از فاصله لازم کشت شوند هنگام باروری روی یکدیگر سایه می‌اندازند و میزان محصولشان پایین می‌آید . علاوه بر رعایت فاصله ، درختان باید روی ردیف‌های منظم شمالی جنوبی کشت گردند تا اولاً بتوانند از نور آفتاب بیشتری استفاده ببرند و ثانیاً امکان رفت و آمد کارگران و وسایل موتوری ازجمله سم پاش تراکتور جهت شخم بین درختان وحمل محصول فراهم گردد . نسبت فواصل درختان روی ردیف‌ها به فواصل بین ردیف‌ها ،‌ روش‌های کاشت مختلفی را بوجود می‌آورد که از مهم‌ترین آنها می‌توان مربعی ، مستطیلی ، مثلثی و داربستی را نام برد .

_روش مثلثی و لوزی

در روش مثلثی که لوزی و شش گوش هم خوانده می‌شود هر سه درخت روی رئوس یک مثلث ( به طور معمول متساوی‌الاضلاع و گاهی متساوی‌الساقین ) که جهت قاعده آن شرقی غربی است ، و هر چهار درخت روی رئوس یک لوزی کشت می شوند . این روش از نظر سایه‌اندازی مانند روش مربعی است و تفاوتهای آن با روش مربعی این است که اولاً در این روش ردیف‌های شمالی - جنوبی وجود ندارد و ثانیاً با رعایت فواصل مساوی ، در این روش حدود 16% بیش از روش مربعی ، در واحد سطح، درخت کاشته می شود .

_روش داربست 

در روش داربستی درختان ، به روش‌های ویژه‌ای پیرایش می‌شوند و توسط چند ردیف سیم فلزی که به پایه‌های متصل هستند ، نگاهداری می‌گردند . در این روش ، درختان فقط از یک سو روی ردیف قرار دارند و به طور معمول درختان هر ردیف ، در حداکثر رشد، فواصل بین خود را پر می‌سازند . چون گیاهان ، در این روش‌ تنها «دو بعد» دارند . به بادهای عمود بر جهت ردیف حساسند و به این دلیل در مناطقی که دارای بادهای شدید و منظم هستند ، راستای ردیف باید حتماً همسوی باد باشد تا یک سوی ردیف‌ در تمام طول صبح و پیش از ظهر ، سوی دیگر در تمام طول بعد از ظهر و عصر از نور آفتاب بهره‌مند گردد . 

_روش مربعی

در روش مربعی ، فاصله درختان روی ردیف‌ها با فاصله بین ردیف‌ها برابر است ، بطوری که هر چهار درخت روی رئوس یک مربع ، قرار می گیرند و بنابراین در باغ ، علاوه بر ردیف‌های شمالی جنوبی ، ردیف‌های شرقی غربی نیز وجود خواهند داشت.

در این روش ، اگر فاصله مناسب در حین کاشت رعایت شده باشد ، درختان در حداکثر رشد قسمت اعظم سطح باغ را می‌پوشانند و بین آنها فاصله کمی برای عبور و مرور کارگران و ماشین‌آلات باقی می‌ماند . در این روش ، در صبح و بعد از ظهر ، درختان مجاور روی هم سایه می‌‌اندازند و به همین دلیل ، این روش هرچند برای نقاط گرمسیری که دارای نور بیشتر هستند قابل قبول است ، برای نقاط سردسیر شمالی که شدت نور کمتری دارند مناسب نیست . (شکل21)

_روش مستطیلی

در روش مستطیلی فاصله درختان روی ردیف‌ها، از فاصله بین ردیف‌ها بیشتر است و به این دلیل با فرض تخصیص مساحتی مساوی با روش مربعی به هر دو درخت ( مثلاً 10× 5 متر، برابر 7×7 متر ) درختان ، در صبح و بعد از ظهر، سایه کمتری روی هم می‌اندازند و هر درخت از نور بیشتری بهره‌مند می‌گردد .(شکل21)

در این روش ، درختان در حداکثر رشد ، فواصل بین ردیف‌ها را پر می‌کنند ولی در روی ردیف‌ فاصله بیشتری برای درختان وجود خواهد داشت که عبور و مرور وسایل را در جهت شمالی جنوبی تسهیل می‌کند . این روش بویژه برای مناطق سردسیر مناسب است و توصیه می شود .

درروش آخرباتوجه به اینکه مرکبات چندسال طول می کشدتابتواندفضای سطح زمین رابپوشاندبنابراین باغداران جهت استفاده بهینه ازسطح زمین بین ردیف ها اقدام به کاشت گونه های زودبارده مثل شلیل،خرمالو،ازگیل می کنندوپس ازبرداشت چندساله،زمانی که درختان مرکبات به رشدکامل رسیدنددرختان زودبارده را که بین فواصل مرکبات کاشته شده اند راقطع می کنند.یااینکه نهال ها درفاصله نزدیک به هم4*3یا 5*4  کاشته سپس درسال دهم یک درمیان قطع می گردد. 

(شکل21)

مراحل انتقال نهال به زمین اصلی

1_تهیه زمین کشت

یکی از مهمترین عملیات آماده سازی زمین، تسطیح زمین می باشد. عملیات تسطیح کشت منظم درختان میوه را فراهم می نماید. در صورتی که زمین سفت باشد بایستی عملیات شخم بصورت عمیق در آن انجام گیرد چرا که رشد ریشه در خاک های سفت و متراکم به سختی صورت می گیرد. در خاک هایی که به شدت شنی، رسی، آهکی، شور، سدیمی و یا شور- سدیمی می باشند عملیات اصلاح خاک الزامی است.

*کاشت نهال در زمین اصلی

با توجه به شیوه مرسوم تولید نهال مرکبات به صورت گلدانی و زمینی (خزانه دوم)، نحوه انتقال و کشت آنها در زمین اصلی یا باغ نیز دارای  تفاوتهای است. در خصوص نهالهای گلدانی در هر فصلی از سال امکان کاشت آنها در باغ وجود داشته ولیکن بهتر است این جابجایی در فصل رکود گیاه (زمستان) صورت گیرد. نهالهای تولید شده در زمین (خزانه دوم) معمولاً از اوائلآ15 اسفند الی 15فروردین از زمین خارج و سپس به زمین اصلی (باغ) انتقال می یابند. در موقع کاشت نهال در زمین اصلی، هرس متعادل ریشه و تاج در رشد بهینه گیاه در سالهای بعد تأثیر بسزایی دارد.ازآنجایی که درماه دی وبهمن امکان بارش برف وسرمازدگی نهال های جوان زیاد است مخصوصا درسال های اخیر درگیلان ومازندران ازاین طریق باغ های مرکبات صدمات شدیدی دیده است بهتراست نهال های مرکبات از15اسفندبه بعددرزمین اصلی کاشته شود.

2_پیاده کردن نقشه باغ و تهیه محل کشت

برای پیاده کردن نقشه باغ ، باید اول محل کشت اولین درخت را تعیین و بر حسب آن محل اولین ردیف درختان را توسط ریسمان مشخص ساخت . برای اینکار ، در یکی گوشه‌های زمین نقطه‌ای که به اندازه نصف فاصله کشت از دو مرز همان گوشه باغ ( که ممکن است دیوار و جوی آب، جاده و غیره باشد ) فاصله داشته باشد با کوبیدن میخ چوبی مشخص گردد ، از این نقطه توسط ریسمان ، اولین ردیف درختکاری که ترجیح داده می‌شود شرقی غربی باشد ، روی زمین ایجاد می شود . مرحله بعد در روش‌های مربعی و مستطیلی و داربستی ، ترسیم دو خط عمود بر خط اولیه از دو انتهای آن است . در سطوح بزرگ برای جلوگیری از اشتباه این کار بوسیله دوربین نقشه برداری انجام می‌شود

در روش های ذکر شده تعیین محل درختان روی ردیف‌ها توسط متر انجام می‌گیرد . در صورتی که شکل زمین باغ کاملاً منظم و یا جهت دیوارهای آن شرقی غربی و شمالی جنوبی نباشد ، قطعاتی از باغ خارج از محوطه اصلی درختکاری قرار می گیرند که در آنها می‌توان با امتداد دادن خطوط رسم شده محل درختان را مشخص کرد .

پس از تعیین محل درختان ،باتوجه به اینکه بهترین خاک برای پرورش مرکبات خاک های شنی ولومی می باشددراین صورت  توسط دست و یا مته خاصی که به تراکتور متصل است گودالی متناسب با نوع و ژرفای (عمق) خاک و ابعاد ریشه نهال بزرگتر باشد ابعاد گودال ، نیز بزرگتر گرفته می‌شود . حفر گودال با دست ، کاری پرزحمت است در حالی که با تراکتور این کار با سرعت بیشتر و قیمت کمتر انجام می‌پذیرد . در خاک‌های ژرف (عمیق) که از بافت خوبی نیز برخوردار باشند می توان به جای حفر گودال ، با استفاده از زیروکاوsous-soleusr(سوسولوزsub-soier) که در دو جهت عمود بر هم در روی ردیف‌ها به زمین زده می‌شود خاک را سست کرد و در محل‌های تقاطع خطوط زیر کاو درختان را کاشت .

 روی هم رفته خاکهای سبک با حاصلخیزی کم به خاکهای سنگین با حاصلخیزی زیاد ارجح است.در مناطق با بافت سبک ، اصلاح خاک با افزودن مواد آلی صورت گیرد. در مناطق با بافت سنگین وپر باران ، اصلاح خاک با استفاده از ماسه و کاشت نهال در ارتفاع50 سانتیمتری از سطح زمین (بعد از نشست خاک) و ایجاد زهکش مناسب جهت خروج آبهای اضافی صورت گیرد.

3_تهیه گودال (چاله) کشت ونحوه کاشت

عمق گودال کشت بستگی به عمق وابعادریشه نهال و نوع خاک دارد. در صورتی که خاک زمین از نظر بافت متوسط باشد معمولا عمق گودال کمی بیشتر از طول ریشه و عرض گودال حداقل دو برابر محیط ریشه نهال درنظر گرفته می شود. اگر خاک سفت و متراکم باشد عمق گودال کشت را بیشتر در نظر می گیرند. به هر حال اگر عمق و عرض گودال خیلی زیاد در نظر گرفته شود نهال پس از آبیاری نشست زیادی خواهد داشت. در صورتی که طوقه نهال در خاک فرو رود احتمال پوسیدگی آن و آلودگی به بیماری های قارچی افزایش می یابد. 

ژرفای کاشت باید طوری باشد که پیوند گاه ( محل پیوند ) ، دست کم  5 تا 8 سانتیمتر بالای سطح خاک واقع شود تا از ریشه دار شدن گیاه در بالای پیوند که ممکن است اثر پایه را خنثی کرده و نیز از گود افتادن درخت ( یعنی قرار گرفتن طوقه آن در ژرفای زیاد خاک ) که به اصطلاح باعث خفگی آن خواهد شد جلوگیری به عمل آید . از اضافه کردن کودهای شیمیایی و یا دامی به داخل گودال کشت بایستی پرهیز نمود چراکه ممکن است سبب سوختگی ریشه های جوان نهال ها گردد. استفاده از مقدار کمی کود گاوی کاملا پوسیده بصورت مخلوط با خاک در کف گودال در برخی خاک ها قابل توصیه است. در نقاطی که باد منظم می وزد ، رشد پیوندک باید رو به باد قرار داشته باشد تا از شکسته شدن گیاه در اثر فشار باد جلوگیری گردد . در نقاط بادخیز استفاده از قیم برای نگهداری نهال ، در سال‌های اول، توصیه می‌شود . این امر به ویژه برای گیاهانی که روی پایه‌های پاکوتاه کننده پیوند زده شده‌اند ، از اهمیت زیادی برخوردار است

هنگام کشت نهال قرار دادن یک قیم در کنار نهال ضروری است. معمولا این قیم حداکثر  2 متر طول داشته و سطح مقطع آن می تواند مربع، مستطیل و یا دایره باشد. حدود 50 سانتیمتر از قیم داخل زمین قرار می گیرد. برای درختان پاکوتاه و یا نیمه پاکوتاه طول قیم معمولا کمتر از 2 متر می باشد. پس از کشت نهال بایستی خاک کافی در گودال ریخته و سپس آن را توسط پا یا بوسیله پشت بیل متراکم کرد.. تا محفظه‌های هوا در اطراف ریشه‌ها باقی نماند و همچنین مقدار نشست خاک که در اثر آبیاری به وجود می‌آید و باعث گود افتادن نهال می‌گردد به حداقل کاهش یابد سپس نهال را بوسیله بست های لاستیکی یا پلاستیکی به قیم متصل می کنند باید بیدرنگ پس از کاشت ، نهال‌ها را آبیاری کرد . در غیر اینصورت درصد نهال‌هایی که به اصطلاح نمی‌گیرند یعنی خشک میشوند بالا خواهد رفت و نیاز به کاشت مجدد یا واکاری خواهد بود .

گاهی اوقات برای جلوگیری از آسیب تنه نهال توسط برخی جوندگان از یکسری تیوب های پلاستیکی دکمه دار استفاده می کنند که معمولا رنگ روشن داشته و در صورتی که جنس آنها مناسب باشد می تواند در سال اول کشت نقش قیم را نیز ایفا نماید.(شکل22)

(شکل22)

بلافاصله آبیاری نهال کشت شده بایستی انجام گیرد. تا 2 ماه اول پس از کشت بسته به منطقه معمولا هر 3 تا 6 روز یکبار نهال را آبیاری می کنند تا خاک نهال خشک نشود. پس از استقرار کامل نهال در خاک می توان دور آبیاری نهال را طولانی تر نمود.

5_مدیریت آبیاری و تغذیه گیاه 

 گیاهانی که تحت تاثیر تنش خشکی قرار دارند قدرت رشد و تحمل پذیری کمتری خواهد داشت بنابراین مدیریت تغذیه و ابیاری در باغات میوه بایستی جدی گرفته شود. در زمستانهای خشک و به ویژه قبل از یخ زدگی شدید نیز باید آبیاری انجام گیرد. کوددهی ازته نباید در اواخر پاییز انجام شود، زیرا ازت رشد بافت های نرم را تحریک می کند که به سادگی توسط سرما آسیب می بینند. کودهایی با پتاسیم بالا به ویژه محلولپاشی برگی در اواخر فصل رشد موجب افزایش ضخامت دیواره سلولی و مقاومت بیشتر به آسیب سرما می شود. تحقیقات نشان داده است که یک تا دو بار محلولپاشی با کود حاوی درصد بالای اسید آمینه پرولین چند روز قبل از بروز یخبندان، القای مقاومت اکتسابی درختان مرکبات را به خسارت ناشی از یخبندان موجب می شود. با توجه به بالا بودن سطح آبهای زیرزمینی در برخی از مناطق مرکبات خیز، درختان مرکبات دچار عوارض خفگی و پوسیدگی ریشه شده که برای رفع این مشکل بعد از انتقال نهالها به زمین اصلی ضرورت دارد شخمهایی که با تراکتور انجام میگیرد، طوری انتخاب گردد تا در نهایت درختان روی پشته ها قرار گرفته و جویهای کم عمق نیز آبهای مازاد را با شیب یکنواخت به کانالهای زهکشی (انتهای ضلع شمالی) باغ هدایت نمایند.

6-ایجاد زهکش

در مناطق پر باران وجود زهکش در خاکهایی که برای کشت مرکبات در نظر گرفته می شود یکی از عوامل بزرگ موفقیت در پرورش مرکبات به شمار می رود. نبود زهکش باعث می شود که آب به خوبی از محیط ریشه خارج نشده و باعث خفگی و پوسیدگی ریشه گردد.

 تربیت و هرس نهال پیوندی

پس از آنکه جوانه پیوندک با بستن به قیم به صورت تک شاخه رشد کرده و تنه نهال را تشکیل داد لازم است که به منظور تشکیل تاج، اقدام به سربرداری از شاخه پیوندک به ارتفاع 80 تا 100 سانتیمتری از سطح زمین شود تا به این ترتیب با حذف جوانه انتهایی جوانه های جانبی شروع به فعالیت کرده و تعداد نسبتا زیادی شاخه فرعی تشکیل شود. تعداد شاخه های جانبی مورد نیاز برای هر درخت 5-3 عدد می باشد. لازم به ذکر است شاخه های انتخابی نباید در یک ناحیه از تنه متمرکز باشند، زیرا در سالهای بعد به دلیل سنگینی تاج (در اثر باردهی زیاد،...) احتمال شکستگی آن افزایش می یابد. برای انجام این اعمال استفاده از قیچی و اره های تربر کوچک و بزرگ باغبانی ضدعفونی شده امری محرز می باشد. حذف شاخه هایی که خارج از مسیر حرکتی که به دلیل نورگرایی تشکیل می شود و همچنین شاخه های آلوده به آفات و بیماریها و شاخه های خشک که در سنهای بالاتر هویدا می شوند، به عنوان هرس دائم و معمولی ضروری است. تمام ارقام پرتقال، لیمو و گریپ فروت معمولا به صورت یکسانی سر زنی می شوند اما نارنگی انشو(ساتسوما) در این مورد استثنا است. زیرا می توان آنرا به خاطر رشد آهسته تر و تاج گسترده ای که دارد از ارتفاع 60 تا 80 سانتیمتری زمین سربرداری کرد. لازم به توضیح است که ارتفاع سربرداری برای ارقام پیوندی روی پایه های پاکوتاه باید کمتر از مقادیر توصیه شده برای پایه های استاندارد باشد. به این منظور بهتر است اغلب ارقام معمول مرکبات را که روی چنین پایه ای پیوند شده است حداکثر 60 سانتیمتری سطح زمین سربرداری کرده و برای ارقامی مانند نارنگی اشنو که تاج گسترده ای دارند این ارتفاع حداکثر 50 سانتی متر درنظر گرفته شود.

برای اجرای دقیق این عمل توصیه می شود که از فروردین تا آبانماه نخستین سال احداث باغ مرکبات ماهیانه یکبار تمام درختان به این منظور مورد بررسی دقیق قرار بگیرند. بدیهی است که در سال های بعد می توان فاصله زمانی این بازدیدها را افزایش داد به گونه ای که در سال چهارم تعداد این بازدیدها می تواند یکبار در تابستان محدود شود.

هرس دیگری که برای درختان مرکبات در طول دوره داشت طی سالهای بعد در نظر گرفته می شود شامل حذف شاخه های آلوده، خشک، در هم رفته و نرکها می باشد. ارقام مرکبات با توجه به رقم و فاصله کاشت در ده سال آخر رشد اقتصادی نیازمند هرس نگهداری هستند.
هرس گل و میوه در سالهای آور نیز از جمله عملیات ضروری در بعضی از سالها می باشد. حذف تعدادی از جوانه های گل در بهار سال آور و همچنین حذف تعدادی میوه چه حداکثر تا پایان ریزش طبیعی، موجب افزایش ذخیره مواد کربوهیدراته در سال آتی شده و در نتیجه باعث افزایش تعداد شاخه های گلدهنده در سال نیاور خواهد شد.

هرس درختان مسن:

عملیات هرس در مرکبات در طویل ترین دوره استراحت درخت که فصل زمستان است صورت میگیرد.گاهی به علت کوتاهی وسهل انگاری در مراقبت وهرس اولیه درختان مرکبات هیچ نوع عمل فرم  دهی به عمل نمی آید ودراین حال مناسب ترین عملیات ازنظر اصلاحی کندن درختان وکاشت مجدد می باشدولی اگر درآغاز عملیاتی صورت گرفته باشد و به دلایلی عملیات مزبورادامه نیافته باشد ودرختان رشد زیاد از حد بنمایند،یا دراثرتراکم وبی نظمی در رشد صدمه دیده باشدبا عمل هرس،آنرا به شکل منظمی در می آورند.در روی اینگونه درختان اگر چند شاخه سالم وقابل استفاده باقی مانده باشد تمام شاخه ها را به نحوی قطع می کنند که فقط40تا60سانتیمتر از شاخه های اصلی باقی بماند.در سال بعد شاخه های جوان و قوی روی باقی مانده شاخه اصلی تشکیل شده که به عنوان تاج درخت بکار می رود.ازاین مرحله به بعد بایستی طبق اصول فنی آنهارا مراقبت واداره نمود.

در درختان خیلی مسن وپابلند تعدادی از شاخه های نرک را که در شاخه ها ی پایین تاج ظاهر شده اند به عنوان شاخه اصلی انتخاب کرده وتاج قدیمی درخت را به تدریج حذف می کنند.شاخه های نرک که به عنوان بازوهای اصلی انتخاب شده اند بایستی طبق اصول فنی و صحیح فرم وشکل داده شونددپاره ای از موارد می توان از این درختان ،درختان پاکوتاه تربیت نمود.

درختانی که دراثر سرما صدمه دیده اند:

صدماتی که سرما به درختان مرکبات وارد می آورد.دارای درجات مختلفی است و بستگی به شدت سرما وناحیه صدمه دیده دارد.به عنوان مثال ممکن است سرما موجب خشکیدگی تنه تا سطح خاک شود ودر موارد دیگر موجب خشک شدن قسمتی از تنه یا شاخه های جوان ویا بازو های اصلی گردد.در هرحال پس از خاتمه دوره سرما،فوراً بایستی قسمت های صدمه دیده ا حذف نمود.عده ای براین عقیده اند که بایستی تا فعالیت مجدد درخت در فصل بهار صبرنمود تا اندام های صدمه دیده کاملاً مشخص گردند.این به نظر می رسد که روشی مناسب ومنطقی است.

درمورد درختانی که تنه تا نزدیک سطح خاک صدمه دیده اندو ریشه های آنها سالم است،تنه درخت را تاسطح خاک قطع می کنندتا شاخه جدید ازریشه قدیم خارج گردد.شاخه حاصله را مجدداً پیوند می کنندوازاین مرحله همانند یک نهال جوان تمامی عملیات فرم دهی را رعایت می نمایند.

استفاده از این مطالب فقط باذکر منبع ودرج لینک بلامانع است.